نیکتو فوبیا یا ترس از تاریکی چیست؟ + علل، علائم و روش های درمان

تاریکی برای بسیاری از ما یادآور آرامش شب و فرصتی برای استراحت است، اما برای برخی دیگر، خاموش شدن چراغ ها می تواند به معنای آغاز اضطراب و ضربان تند قلب باشد. این ترس که با نام «نیکتوفوبیا» شناخته می شود، گاهی انقدر شدید است که حتی فکر کردن به تاریکی، حس ناامنی و تنش را در فرد ایجاد می کند. برخلاف ترس طبیعی که در بسیاری از کودکان یا حتی بزرگسالان دیده می شود، نیکتوفوبیا می تواند بر خواب، روابط و کیفیت کلی زندگی اثر بگذارد.

نیکتوفوبیا فقط یک احساس گذرا نیست؛ بلکه واکنشی است که ریشه در تجربیات گذشته، ویژگی های روانی و حتی ساختار زیستی مغز دارد. برخی افراد از کودکی با این ترس رشد می کنند و برخی دیگر در بزرگسالی به دلایل مختلف دچار آن می شوند. شناخت دقیق این اختلال و تمایز آن از ترس معمولی، نخستین گام برای یافتن راهکارهای موثر درمانی است. در ادامه، به علل، نشانه ها و بهترین روش های مقابله و درمان این ترس پرداخته ایم.

نیکتوفوبیا چیست؟

نیکتوفوبیا یک نوع فوبیای خاص است که در آن فرد به شکل غیرمنطقی و شدید از تاریکی می ترسد. این ترس ممکن است در ظاهر شبیه به ترس معمولی به نظر برسد، اما شدت و اثرات آن بر زندگی فرد، آن را از یک احساس طبیعی متمایز می کند. در نیکتوفوبیا، صرفاً خاموش بودن چراغ یا نبودن نور کافی، می تواند سیستم عصبی را به حالت آماده باش ببرد و واکنش هایی مانند افزایش ضربان قلب، تعریق یا حتی حملات پانیک ایجاد کند. این ترس گاهی به قدری شدید است که فرد از قرار گرفتن در مکان های تاریک یا حتی فکر کردن به آن اجتناب می کند.

تعریف علمی نیکتوفوبیا

از دیدگاه علمی، نیکتوفوبیا در دسته اختلالات اضطرابی و به طور دقیق تر، «فوبیای خاص» طبقه بندی می شود. پژوهش ها نشان داده اند که این ترس می تواند ریشه در پردازش بیش فعال نواحی خاصی از مغز مانند آمیگدالا داشته باشد که مسئول پردازش تهدید و ترس است (NCBI). این اختلال معمولاً در سنین کودکی آغاز می شود و اگر درمان نشود، می تواند به بزرگسالی کشیده شده و کیفیت زندگی را مختل کند.

تفاوت نیکتو فوبیا با ترس معمولی از تاریکی

ترس معمولی از تاریکی، واکنشی طبیعی به شرایط ناشناخته یا بالقوه خطرناک است که اغلب با افزایش سن کاهش می یابد. اما در نیکتوفوبیا، شدت ترس بسیار بیشتر است و با علائم فیزیولوژیکی و روانی شدید همراه می شود. در حالی که یک فرد با ترس معمولی ممکن است تنها کمی بی قرار شود، فرد مبتلا به نیکتوفوبیا ممکن است از فعالیت های روزمره ای که احتمالاً او را در معرض تاریکی قرار می دهد اجتناب کند. این اجتناب می تواند شامل رد دعوت به رویدادهای شبانه یا حتی پرهیز از خوابیدن در اتاقی با چراغ خاموش باشد.

علائم ترس از تاریکی در کودکان و بزرگسالان

علائم نیکتوفوبیا می توانند در هر فرد متفاوت باشند، اما به طور کلی، این نشانه ها به دو دسته علائم جسمی و علائم روانی تقسیم می شوند. شدت این علائم معمولاً با میزان مواجهه فرد با تاریکی و تجربه های پیشین او ارتباط مستقیم دارد. در برخی موارد، این علائم به قدری شدید می شوند که عملکرد روزانه، خواب و حتی روابط فردی را مختل می کنند.

علائم رایج در کودکان

در کودکان، ترس از تاریکی معمولاً با وابستگی بیشتر به والدین و نیاز به حضور یک فرد مطمئن در هنگام خواب همراه است. آن ها ممکن است از رفتن به اتاق تاریک خودداری کنند یا برای به خواب رفتن نیاز به چراغ خواب داشته باشند. رفتارهایی مانند گریه، جیغ کشیدن، یا بیدار شدن های مکرر در نیمه شب نیز شایع هستند. این واکنش ها می توانند بخشی طبیعی از رشد باشند، اما اگر شدت یا مدت زمان آن طولانی شود، احتمال نیکتوفوبیا افزایش می یابد.

علائم رایج در بزرگسالان

بزرگسالان مبتلا به نیکتوفوبیا معمولاً اضطراب شدیدی را هنگام حضور در تاریکی تجربه می کنند. این اضطراب می تواند با تعریق، تپش قلب، خشکی دهان یا لرزش دست ها همراه باشد. برخی ممکن است برای اجتناب از تاریکی، عادات روزمره خود را تغییر دهند، مانند به تعویق انداختن خواب تا زمان روشنایی یا روشن گذاشتن چراغ ها در طول شب. در پژوهشی که در ResearchGate منتشر شده، مشخص شد که نیکتوفوبیا در بزرگسالان می تواند ارتباط مستقیمی با بی خوابی و کاهش کیفیت خواب داشته باشد (ResearchGate).

چه زمانی ترس از تاریکی به یک اختلال تبدیل می شود؟

ترس زمانی به نیکتوفوبیا تبدیل می شود که شدت آن غیرمنطقی باشد و زندگی روزمره فرد را به طور قابل توجهی مختل کند. این وضعیت معمولاً با اجتناب دائمی از موقعیت های مرتبط با تاریکی، بروز علائم اضطرابی حتی پیش از مواجهه، و ایجاد محدودیت در روابط اجتماعی و فعالیت های شغلی یا تحصیلی همراه است. اگر ترس از تاریکی به نقطه ای برسد که فرد نتواند بدون نور بخوابد یا از فعالیت های شبانه صرف نظر کند، احتمال وجود یک اختلال واقعی بالاست.

همایش رهایی از ترس و اضطراب فرصتی است برای یادگیری روش های عملی و علمی غلبه بر ترس ها و کاهش اضطراب. این دوره با بهره گیری از تکنیک های روان شناختی و تمرین های کاربردی، به شما کمک می کند تا با آرامش بیشتری زندگی کنید و بر ترس های روزمره، از جمله ترس از تاریکی، غلبه کنید.

دلایل و عوامل شکل گیری نیکتوفوبیا

نیکتوفوبیا معمولاً نتیجه ترکیبی از عوامل روان شناختی، محیطی و زیستی است. این ترس می تواند به مرور زمان شکل بگیرد یا به دنبال یک تجربه خاص به طور ناگهانی بروز پیدا کند. درک عوامل مؤثر بر شکل گیری آن، نه تنها به تشخیص بهتر کمک می کند، بلکه مسیر درمان را نیز روشن تر می سازد.

تجربه های تروماتیک در کودکی

یکی از رایج ترین دلایل بروز نیکتوفوبیا، تجربه رویدادهای تروماتیک در سنین پایین است. این رویدادها می توانند شامل گم شدن در تاریکی، مواجهه با صدای ناگهانی یا تجربه یک حادثه ناخوشایند در محیط تاریک باشند. ذهن کودک این تجربه ها را به عنوان تهدید ثبت می کند و هر بار که شرایط مشابه ایجاد شود، واکنش ترس فعال می شود. حتی دیدن فیلم های ترسناک یا شنیدن داستان های وحشتناک پیش از خواب می تواند چنین اثری داشته باشد.

برای تکمیل این مطلب پیشنهاد می‌شود:انواع فوبیا و ترس: لیستی از رایج‌ترین هراس‌ها همراه با توضیحات کامل

نقش تربیت والدین و سبک زندگی

شیوه برخورد والدین با ترس های کودک نقش مهمی در کاهش یا افزایش نیکتوفوبیا دارد. والدینی که بیش از حد محافظه کار یا مضطرب هستند، ممکن است ناخواسته ترس را در ذهن کودک تقویت کنند. برعکس، والدینی که به شکل آرام و تدریجی کودک را با تاریکی آشنا می کنند، معمولاً موفق تر عمل می کنند. سبک زندگی پرتنش و قرار گرفتن مداوم در شرایط استرس زا نیز می تواند حساسیت نسبت به تاریکی را تشدید کند.

تاثیر ژنتیک و زیست شناسی مغز

برخی تحقیقات نشان می دهند که ژنتیک و ساختار مغز می توانند زمینه ساز بروز فوبیاها باشند. فعالیت بیش از حد آمیگدالا — بخشی از مغز که در پردازش ترس نقش دارد — می تواند احتمال شکل گیری نیکتوفوبیا را افزایش دهد. علاوه بر این، افراد با سابقه خانوادگی اختلالات اضطرابی یا فوبیا ها بیشتر در معرض این مشکل هستند. این یافته ها تایید می کنند که نیکتوفوبیا تنها یک واکنش روانی ساده نیست، بلکه می تواند ریشه های عمیق تری در زیست شناسی فرد داشته باشد.

ترس از تاریکی در کودکان؛ طبیعی یا نگران کننده؟

ترس از تاریکی در سال های اولیه زندگی کودکان پدیده ای رایج و در بسیاری از موارد بخشی طبیعی از روند رشد روانی آن هاست. با این حال، گاهی این ترس از حالت گذرا و ملایم فراتر می رود و به شکل یک اضطراب پایدار و اختلال نیکتوفوبیا بروز پیدا می کند. تشخیص مرز میان ترس طبیعی و مشکل جدی، به والدین کمک می کند تا به موقع اقدامات لازم را انجام دهند.

مراحل رشدی کودکان و بروز ترس ها

بسیاری از کودکان بین سنین ۳ تا ۷ سال، ترس از تاریکی را تجربه می کنند. در این دوره، تخیل کودک فعال تر شده و توانایی تمایز میان واقعیت و خیال هنوز به طور کامل شکل نگرفته است. همین امر باعث می شود صداها، سایه ها یا حتی سکوت شبانه برایشان نگران کننده باشد. در اغلب موارد، این ترس با رشد شناختی کودک و حمایت مناسب والدین به تدریج کاهش می یابد.

در ادامه بخوانید:همه چیز در مورد سلامت روان از نشانه ها تا راه های بهبود

چه زمانی باید به روانشناس مراجعه کرد؟

اگر ترس کودک از تاریکی شدید، مداوم و مانع خواب یا انجام فعالیت های روزمره او شود، بهتر است والدین با یک روانشناس کودک مشورت کنند. علائمی مانند گریه شدید، حملات اضطراب شبانه، بیدار شدن های مکرر و اجتناب افراطی از مکان های تاریک می توانند نشان دهنده نیاز به مداخله حرفه ای باشند. مراجعه زودهنگام به متخصص می تواند از تثبیت این ترس در سال های بعد جلوگیری کند.

چگونه با ترس از تاریکی مقابله کنیم؟

مقابله با نیکتوفوبیا نیازمند رویکردی تدریجی و ترکیبی از راهکارهای روان شناختی، رفتاری و محیطی است. چه در کودکان و چه در بزرگسالان، هدف اصلی این است که فرد به مرور حس امنیت بیشتری پیدا کرده و اضطراب مرتبط با تاریکی کاهش یابد.

راهکارهای رفتاری و تکنیک های آرام سازی

تمرین تکنیک های آرام سازی مانند تنفس عمیق، ریلکسیشن عضلانی و تصویرسازی ذهنی می تواند به کاهش واکنش های اضطرابی کمک کند. انجام این تمرین ها پیش از خواب، به ویژه در محیطی آرام، باعث می شود ذهن و بدن به تدریج آرام شوند. ایجاد یک روتین آرامش بخش شبانه مانند خواندن کتاب یا گوش دادن به موسیقی ملایم نیز موثر است.

نقش والدین در مدیریت ترس کودکان

والدین می توانند با حمایت عاطفی و برخورد آرام، به کودک احساس امنیت دهند. مهم است که ترس کودک بی اهمیت یا مسخره جلوه داده نشود، بلکه با همدلی و تشویق به مواجهه تدریجی با تاریکی، حس اعتماد او تقویت شود. همراهی کوتاه مدت والدین در اتاق خواب و استفاده از چراغ خواب می تواند گام های اولیه کاهش اضطراب باشد.

روش های مواجهه تدریجی با تاریکی

در این روش، فرد به صورت مرحله ای و با شدت کم در معرض تاریکی قرار می گیرد تا بدن و ذهن به آن عادت کنند. مثلاً ابتدا چراغ کم نور روشن باشد، سپس با گذشت زمان شدت نور کاهش یابد. این فرآیند باید به آرامی و تحت کنترل انجام شود تا تجربه اضطراب آور نشود.

استفاده از چراغ خواب، عروسک، موسیقی ملایم و ابزارهای کمکی

وسایل کمکی می توانند نقش مهمی در ایجاد حس امنیت ایفا کنند. چراغ خواب با نور ملایم، عروسک یا پتوی مورد علاقه، و حتی موسیقی آرام می توانند محیط تاریک را کمتر تهدیدآمیز کنند. در بزرگسالان نیز استفاده از چراغ خواب یا دستگاه های پخش صدای طبیعت، به کاهش اضطراب شبانه کمک می کند.

مطالعه این مقاله را از دست ندهید:ترس از فضای بسته یا کلاستروفوبیا چیست؟+ علائم و درمان

روش های درمان نیکتوفوبیا در بزرگسالان

درمان نیکتوفوبیا در بزرگسالان معمولاً به ترکیبی از رویکردهای روان شناختی و، در برخی موارد، دارویی نیاز دارد. انتخاب روش درمان به شدت علائم، سابقه فرد و ترجیح شخصی او بستگی دارد. هدف این درمان ها کاهش اضطراب، اصلاح افکار غیرمنطقی و ایجاد توانایی مقابله موثر با تاریکی است.

درمان شناختی-رفتاری (CBT)

درمان شناختی-رفتاری یکی از موثرترین روش ها برای درمان فوبیا ها به شمار می رود. این رویکرد بر شناسایی و تغییر الگوهای فکری منفی تمرکز دارد که باعث حفظ ترس می شوند. درمانگر به فرد کمک می کند تا باورهای غیر واقعی درباره تاریکی را بازبینی کرده و آن ها را با افکار منطقی تر جایگزین کند. همچنین، تکنیک های رفتاری برای کاهش اجتناب و افزایش مواجهه تدریجی به کار گرفته می شوند.

درمان با مواجهه (Exposure Therapy)

درمان با مواجهه یکی از ارکان اصلی غلبه بر نیکتوفوبیا است. در این روش، فرد تحت هدایت درمانگر به شکل تدریجی و کنترل شده با تاریکی روبه رو می شود. مواجهه مکرر و ایمن باعث می شود واکنش های اضطرابی به مرور کاهش یابد. تحقیقات نشان داده اند که این روش، به ویژه زمانی که با CBT ترکیب شود، نتایج ماندگارتری به همراه دارد.

نقش دارو در درمان اضطراب ناشی از تاریکی

در برخی موارد که نیکتوفوبیا با اضطراب شدید یا اختلالات همراه دیگری بروز می کند، پزشک ممکن است داروهایی مانند ضداضطراب ها یا داروهای تنظیم کننده خلق را تجویز کند. این داروها معمولاً به عنوان مکمل درمان روان شناختی به کار می روند، نه جایگزین آن. استفاده از دارو باید زیر نظر پزشک و با رعایت دوز و مدت زمان توصیه شده انجام شود.

تفاوت نیکتوفوبیا با سایر فوبیاهای مرتبط

اگرچه نیکتوفوبیا به طور خاص به ترس از تاریکی اشاره دارد، اما گاهی با سایر فوبیاها یا اضطراب های شبانه اشتباه گرفته می شود. درک تفاوت ها به تشخیص دقیق تر و انتخاب درمان مناسب کمک می کند.

مقایسه با اسکلرو فوبیا (ترس از اشباح)

اسکلرو فوبیا ترس شدیدی از اشباح یا ارواح است که معمولاً با باورهای ماورایی و تخیل قوی همراه است. در این فوبیا، فرد ممکن است حتی در محیط های روشن نیز احساس تهدید کند، به ویژه اگر محرک هایی مانند صداهای غیر منتظره یا داستان های ترسناک را تجربه کرده باشد. در حالی که در نیکتوفوبیا، محرک اصلی خودِ تاریکی است و لزوماً به موجودات یا پدیده های ماورایی ربطی ندارد.

مرز بین اضطراب شبانه و فوبیای واقعی

اضطراب شبانه می تواند در شرایط استرس زا یا پس از یک تجربه ناخوشایند به طور موقت بروز کند. این حالت معمولاً با بهبود شرایط یا کاهش فشار روانی، از بین می رود. اما نیکتوفوبیا یک اختلال پایدار و شدید است که بدون مداخله درمانی به ندرت خودبه خود برطرف می شود. تفاوت اصلی در شدت، تداوم و میزان تأثیر بر عملکرد روزمره است.

اگر به این موضوع علاقه‌مندید، بخوانید:راه‌های مقابله با ترس و اضطراب | تکنیک‌هایی کاربردی

تاثیر نیکتوفوبیا بر کیفیت زندگی

نیکتوفوبیا فراتر از یک ترس ساده است و می تواند ابعاد مختلف زندگی فرد را تحت تاثیر قرار دهد. این تأثیرات ممکن است به تدریج گسترش پیدا کنند و بر سلامت روان، روابط اجتماعی و حتی بهره وری کاری اثر منفی بگذارند.

اختلال در خواب و ریتم شبانه روزی

یکی از بارزترین پیامدهای نیکتوفوبیا، بی خوابی یا کیفیت پایین خواب است. ترس از تاریکی باعث می شود فرد تا حد امکان خوابیدن را به تعویق بیندازد یا با چراغ روشن بخوابد. این وضعیت می تواند ریتم شبانه روزی بدن را مختل کرده و منجر به خستگی مفرط، کاهش تمرکز و ضعف سیستم ایمنی شود.

تأثیر بر روابط خانوادگی و فردی

نیکتوفوبیا می تواند روابط خانوادگی را نیز تحت فشار قرار دهد. در کودکان، نیاز دائمی به حضور والدین هنگام خواب ممکن است باعث خستگی و فرسودگی والدین شود. در بزرگسالان، اجتناب از فعالیت های شبانه یا سفرهای گروهی می تواند حس انزوا یا سوءتفاهم در روابط ایجاد کند.

نیکتوفوبیا در محیط کار یا خوابگاه ها

برای افرادی که در محیط هایی با شرایط نوری محدود کار یا زندگی می کنند، نیکتوفوبیا می تواند یک چالش جدی باشد. کار در شیفت شب، اقامت در خوابگاه یا سفرهای کاری به مناطق کم نور می تواند اضطراب و اجتناب را تشدید کند و بر عملکرد شغلی یا تحصیلی اثر منفی بگذارد.

اگر این موضوع برات جالبه، بخونید:ترس از دست دادن یا فومو (FOMO) چیست؟ درمان اختلال فومو

جمع بندی و توصیه نهایی

نیکتوفوبیا یا ترس از تاریکی، اگرچه در نگاه اول ممکن است ساده یا حتی بی اهمیت به نظر برسد، اما در واقع می تواند تاثیرات عمیقی بر کیفیت زندگی فرد بگذارد. این اختلال نه تنها خواب و آرامش شبانه را مختل می کند، بلکه ممکن است روابط اجتماعی، عملکرد شغلی و سلامت روان را نیز تحت فشار قرار دهد.

خبر خوب این است که نیکتو فوبیا قابل درمان است. با شناخت دقیق علل و علائم، استفاده از تکنیک های آرام سازی، مواجهه تدریجی و بهره گیری از درمان های علمی مانند CBT یا مواجهه درمانی، می توان این ترس را تا حد زیادی کنترل و حتی به طور کامل برطرف کرد. توصیه می شود در صورت شدت علائم یا ادامه دار شدن آن، حتماً از کمک متخصصان حوزه سلامت روان استفاده شود تا مسیر درمان به شکلی اصولی و موثر پیش برود.

سوالات پرتکرار

منابع 

• National Center for Biotechnology Information. (2022). Neurobiological correlates of specific phobias: A focus on nyctophobia. Retrieved from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8924102/
• ResearchGate. (2022). A study on the level of nyctophobia and its impact on insomnia among young adults. Retrieved from https://www.researchgate.net/publication/362690889_A_STUDY_ON_THE_LEVEL_OF_NYCTOPHOBIA_AND_ITS_IMPACT_ON_INSOMNIA_AMONG_YOUNG_ADULTS